نقد و تأمّلی در باب تناقض ‏های کلّی و دیدگاهی بین آثار نظامی

مصادیق متناقض‏اندیشی، تناقض‏گویی و یا پارادوکس را بیش‏تر از این‏که در شعر نظامی بیابیم، در شخصیّت، اندیشه و مواضع متفاوت او در برخورد با موضوعات و مفاهیم مختلف می‏بینیم. این درست است که شعر هر شاعری برآیند اندیشه و شخصیّت اوست، امّا عنصر داستان‏پردازی و تخیّل که اساس کار نظامی است، بسیاری از جنبه‏های فکری، شخصیّتی و اعتقادی او را در محاق قرار داده است. کار این شاعر گران‏قدر، چونان تابلوی نقّاشی است که دورنمای آن بهتر و بیش‏تر قابل نقد و ارزیابی است تا نمای نزدیک آن، بنابراین با مقداری فاصله از تک‏تک آثار او و نگاهی کلّی‏تر و از چشم‏اندازی فاصله‏دارتر، بهتر و بیش‏تر می‏توان بر او، اندیشه و اشعارش اشراف داشت و مواضع چند سویه و گاه متضاد و حیرت‏برانگیز او را مشاهده نمود.